مسجد شجره (مدینه)مسجد شجره نام دو مسجد متفاوت است؛ یک مسجد که میقات و در مدینه است و مسجد دیگر که در شهر مکه، پایین‌تر از محله یاجج واقع شده است. در این مقاله به بررسی مسجدی که در مدینه است می‌پردازیم. به این مسجد، ذوالحلیفه، آبار علی و اَبیار علی نیز گفته شده است. ۱ - معنای لغویمنطقه و نخلستانی در جنوب مدینه دارای چاه‌های آب منسوب به علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)، میقات مردم مدینه آبار و اَبیار جمع بِئْر به معنای چاه‌ها است. جمع قِله آن ابؤُر و آبُر است. نیز البؤُره به معنای گودال است. ۲ - معنای اصطلاحیآبار علی در اصطلاح نام منطقه‌ای است در ۷ یا ۹ کیلومتری (۶ یا ۷ میلی) جنوب شهر مدینه، در وادی عقیق و دامنه غربی کوه عیر که نزدیک ذوالحلیفه و بر راه مکه قرار دارد و دارای چاه‌های آب و نخلستان‌های فراوان است. ۲.۱ - وجه تسمیهاز آن جهت مردم در سال‌های متمادی آن را "اَبیار علی" گفته‌اند که حضرت علی (علیه‌السلام) برای آبیاری نخلستان‌ها، چاه‌های فراوانی در این منطقه حفر کرده بود. ۲.۲ - سخن فیروزآبادیفیروز آبادی که در قرن هشتم آن را توصیف کرده می گوید: این مسجد جز به نام "اَبیار علی" شناخته نیست. [۹]
فیروزآبادی، محمد، المغانم المطالبه، ص۸۲.
[۱۰]
افندی، علی بن موسی، رساله فی وصف المدینه، ص۸-۱۶.
۳ - موقعیت مسجداین مکان اکنون میان دو راه جای دارد: ۱. راه قدیم مدینه به مکه که از باب عنبریه خارج می‌شد و از کنار راه آهن حجاز به شام می‌گذشت و به سمت مکه می‌رفت. ۲. بزرگراه جدید مدینه به مکه که از میدان مسجد قبا جدا می‌شود. در تابلو مکان‌نما نیز نام آبارعلی و ذوالحُلَیفه و مسجد شجره کنار هم آمده‌اند. نام معروف امروزی آن آبار علی [۱۲]
زین‌الدین، محمدامین، کلمة التقوی، ج۳، ص۲۳۰.
[۱۳]
مرهون، علی بن منصور، اعمال الحرمین، ص۱۳.
[۱۴]
صافی گلپایگانی، لطف‌الله، مناسک حج، ص۲۷.
است.در کتاب‌های مناسک حج و آثار فقهی شیعه و اهل‌سنت از آن با الفاظ اَبیار و آبیار علی نیز یاد شده است. بسیاری از نویسندگان اهل‌سنت از قرن نهم هجری به بعد، آبارعلی و ذوالحلیفه و مسجد شجره را نام یک مکان و میقات مردم مدینه دانسته‌اند. ۴ - نسبت به امیرمؤمناندرباره نسبت این مکان به امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) سه دیدگاه یافت می‌شود: ۴.۱ - قبل از هجرتاین چاه‌ها پیش از هجرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به مدینه وجود داشته و امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) به فرمان رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در کنار این چاه‌ها با قبایلی از جنیان جنگیده و آنان را به سختی شکست داده است. منابع اهل‌سنت با نقل فشرده این مطلب، آن را باور عوام دانسته و بر نادرستی‌اش تاکید کرده‌اند. یکی از مراجع تقلید معاصر، درباره این گزارش گفته است: «متن این خبر و سند برای ما ثابت نشده است.» ۴.۲ - حفر چاههاایشان این چاه‌ها را حفر کرده است. در منابع اهل‌سنت، تنها بکری دمیاطی شافعی به نقل از بجیرمی، این وجه را برگزیده است. ۴.۳ - خانهنشینیامیرمؤمنان (علیه‌السّلام) در روزگار خانه‌نشینی چندین حلقه چاه احداث و وقف حج‌گزاران و مردم کرد که امروز هم در اطراف مدینه به نام آبارعلی معروف است. [۲۹]
ابطحی، سیدمحمدعلی، مناسک حج، ص۵۴-۵۵.
[۳۰]
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، چهارده نور پاک، ج۱۲، ص۱۶۷۱-۱۶۷۲.
این سخن از برخی نویسندگان معاصر شیعه است که سند گفتارشان را ذکر نکرده و گویا صرفاً استنباط خود را نوشته‌اند.۵ - نسبت به علی بن دیناریکی از علمای معاصر اهل‌سنت در مصر، در خطبه نماز جمعه به سال ۲۰۰۶ م. آبارعلی میقات حجاج در مدینه را منسوب به علی بن دینار، سلطان دارفور در جنوب سودان، دانسته و نسبت آن به علی بن ابی‌طالب را نادرست خوانده است. به گفته وی، علی بن دینار در سال ۱۸۹۸م./ ۱۳۱۵ق. در سفر حج، چاه‌های آب ذوالحلیفه را بازسازی و دایر کرد و از آن پس این منطقه به نام او آبارعلی خوانده شد. ۵.۱ - بررسی و نقددر پاسخ به ادعای وی، برخی از دانشمندان مقالاتی مستند و مستدل ارائه کرده‌اند. افزون بر این پاسخ‌ها، مستنداتی استوار برای انتساب این چاه‌ها به علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) وجود دارد. ۵.۱.۱ - روایت ابنابیشیبهابنابیشیبه (م. ۲۳۵ق.) به سند خود از طریق وکیع از حسن بن صالح از جعفر بن محمد (علیه‌السّلام) آورده که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قفیزین [۳۶]
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۷، ص۶۴۱.
ـ در برخی منابع فقیرین ـ ودو چاه قیس و شجره را به علی (علیه‌السّلام) اقطاع کرد.بلاذری (م. ۲۷۹ق.)، بیهقی (م. ۴۵۸ق.) [۴۰]
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، ج۶، ص۱۴۶.
و یاقوت حموی (م. ۶۲۶ق.) نیز این خبر را نقل کرده‌اند. یکی از دانشوران، در توضیح وادی عقیق، مسیر آن را از جنوب شرقی به شمال غربی و دو چاه آب از امام علی (علیه‌السّلام) را خلیقه در فاصله ۲۰ میلی مدینه و شجره، نزدیک مدینه و در محل میقات احرام و در غرب کوه عیر و رو به‌روی مسجد شجره در مسیر این وادی نام برده است. همین سخن را ابن‌شبّه (م. ۲۶۲ق.) نیز در آثار خود آورده است. برخی فقیرین را نام محلی در عالیه مدینه و نزدیک محل سکونت بنی‌قریظه و نام یک چاه آب دانسته‌اند. عبدالرزاق صنعانی (م. ۲۱۱ق.) [۴۶]
صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، ج۱۰، ص۳۷۵.
و شیخ طوسی (م. ۴۶۰ق.) [۴۷]
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب، ج۹، ص۱۴۶.
و منابع دیگر نیز از وقف فقیرین به دست علی (علیه‌السّلام) خبر داده‌اند.۵.۱.۲ - منابع اهلسنتدر منابع بسیاری از اهل‌سنت، طی قرون و اعصار از این منطقه به ویژه از محل میقات به عنوان بئر، اَبیار یا آبار علی یاد شده است. ابن‌تیمیه (م. ۷۲۸ق.)، ابن‌حجر عسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، عینی (م. ۸۵۵ق.)، سمهودی (م. ۹۱۱ق.)، ابن‌نجیم مصری (م۹۷۰ق.)، رعینی (م. ۹۵۴ق.)، شعرانی (م. ۹۷۳ق.)، ملاعلی قاری (م. ۱۰۱۴ق.)، حصفکی (م. ۱۰۸۸ق.)، کحلانی (م. ۱۱۸۲ق.)، شوکانی (م. ۱۲۵۵ق.)، مبارک فوری (م. ۱۲۸۲ق.)، عظیم‌آبادی (م. ۱۳۲۹ق.) و بسیاری منابع دیگر پیش از سفر حج علی بن دینار در سال ۱۳۱۵ق. از این منطقه با عنوان بئر یا آبار علی نام برده‌اند. بنابراین، سخن آن خطیب اهل‌سنت در نقدِ نسبت این منطقه به علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) از تحقیق و انصاف دور است. ۶ - فهرست منابعاعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. ۱۳۱۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ اعمال الحرمین: علی بن منصور المرهون، دار الهدی، ۱۴۲۲ق؛ البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ تاریخ المدینة المنوره: ابن‌شبّة النمیری (م. ۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ تحفة الاحوذی: المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛ تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش؛ چهارده نور پاک: عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، ۱۳۸۱ش؛ الحج والعمرة فی الکتاب والسنه: الری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش؛ خلاصة الوفاء: السمهودی (م. ۹۱۱ق.)، به کوشش محمد الامین؛ الدرالمختار: الحصکفی (م. ۱۰۸۸ق.)، به کوشش مکتب البحوث، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ سبل السلام: الکحلانی (م. ۱۱۸۲ق.)، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۷۹ق؛ السنن الکبری: البیهقی (م. ۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛ شرح عمدة فی الفقه: ابن‌تیمیة (م. ۷۲۸ق.)، به کوشش العطیشان، الریاض، مکتبة العبیکان، ۱۴۱۳ق؛ شرح مسند ابی‌حنیفه: ملاعلی القاری (م. ۱۰۱۴ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ صراط النجاة: میرزا جواد التبریزی، برگزیده، ۱۴۱۶ق؛ عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ عون المعبود: العظیم آبادی (م. ۱۳۲۹ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛ العهود المحمدیه: عبدالوهاب الشعرانی (م. ۹۷۳ق.)، مصطفی البابی، مصر، ۱۳۹۳ق؛ العین: خلیل (م. ۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛ فتاوی اللجنة الدائمه: احمد بن عبدالرزاق الدویش، الرئاسة العامة للبحوث العلمیة و الافتاء؛ فتح الباری: ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛ فتوح البلدان: البلاذری (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش صلاح‌الدین المنجد، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م؛ کشف الخفاء: اسماعیل العجلونی (م. ۱۱۶۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق؛ کلمة التقوی (فتاوی): محمد امین زین‌الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق؛ لسان العرب: ابن‌منظور (م. ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛ المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. ۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری: احمد فتح‌الله، الدمام، ۱۴۱۵ق؛ مکاتیب الرسول: احمدی میانجی، به کوشش مرکز تحقیقات حج، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق؛ مناسک حج و عمره: سید محمد علی ابطحی، ۱۴۱۸ق؛ مناسک حج: لطف‌الله صافی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۶ق؛ مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ نیل الاوطار: الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م. ۷ - پانویس۸ - منابعتونهای، مجتبی، فرهنگنامه حج، ص۴۳. دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله «آبارعلی»، تاریخ بازیابی ۹۸/۴/۴. |